لیث بن بختری مرادیابوبصیر لیث بن بختری مرادی، از رجال امامی کوفه در نیمۀ نخست سده ۲ق/۸م. وی از اصحاب اجماع و از خاصّان حضرت باقر و امام صادق (علیه‌السّلام) است. فهرست مندرجات۲ - جایگاه رجالی ۳ - صحابی امامین ۴ - اساتید ۵ - شاگردان ۶ - عدم اعتقاد به امامت امام کاظم ۷ - رابطۀ ابوبصیر با امام کاظم ۸ - گرایش مذهبی ابوبصیر ۸.۱ - دلایل گرایش به فطحیه ۸.۲ - از دیدگاه منابع غیرفطحی ۸.۳ - از دیدگاه ابن غضائری ۹ - آثار و تألیفات ۱۰ - منابع اطلاعات بیشتر ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - معرفی اجمالیابوبصیر لیث بن بختری مرادی، از رجال امامی کوفه در نیمۀ نخست سده ۲ق/۸م. کنیۀ اصلی او را ابن غضائری و نجاشی «ابومحمد» و ابن ندیم و طوسی «ابویحیی» آورده‌اند و طوسی او را از اهل کوفه شمرده است. ۲ - جایگاه رجالیاو شخصیتی است که محمد بن مسلم با همه عظمت در راه مکه به‌اتفاق جمعی از یاران به او اقتدا کرد و نماز را به امامت او به‌جای آورد. کشی وی را در عدد اصحاب اجماع برشمرده است. او کتابی داشته است که جمعی از راویان آن را روایت می‌کنند. [۸]
نجاشی، احمد بن عباس، رجال النجاشی، ص ۳۲۱، شماره ۸۷۶.
گرچه برخی چون ابن غضائری و نجاشی مذهب او را مستقیم ندانسته‌اند اما به دلیل وثاقت او اعتبار روایی او مورد طعن نیست. ۳ - صحابی امامینوی در منابع رجالی هم از اصحاب امام باقر (علیه‌السلام) و هم از اصحاب امام صادق (علیه‌السلام) محسوب شده است. ولی در اسانید روایات، نمونه‌ای قطعی برای روایت او از امام باقر (علیه‌السلام) دیده نمی‌شود (برای موارد قابل تردید). [۱۵]
مفید، محمد بن محمد، المقنعه، ج۱، ص۳۸، تهران، ۱۲۷۶ق.
[۱۶]
موسوی، فخار بن معد، ایمان ابی‌طالب، ج۱، ص۸۴، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م.
۴ - اساتیدابوبصیر مرادی همچنین از برخی راویان حدیث اهل بیت چون عبدالکریم بن عتبه هاشمی (از اصحاب امامان صادق و کاظم (علیه‌السلام)) روایت کرده است. [۱۹]
ابن بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
در سلسلۀ سند حدیثی از المحاسن برقی روایت لیث مرادی از ابوبصیر (شاید اسدی) دیده می‌شود و با توجه به آنچه ذکر شد و این‌که نجاشی لیث مرادی را «ابوبصیر اصغر» خوانده است، دور نیست که وی قدری نسبت به ابوبصیر اسدی تأخر طبقه داشته باشد.۵ - شاگرداناز مهم‌ترین شاگردان ابوبصیر مرادی که روایات زیادی از او نقل کرده است، ابوجمیله مفضل بن صالح اسدی است و در درجۀ بعد می‌توان از عبدالله بن مسکان عبدالله بن بکیر و عبدالکریم بن عمرو خثعمی یاد کرد که روایت آن از ابوبصیر مرادی مورد تصریح قرار گرفته است. [۲۴]
ابن بابویه، محمد بن علی، مشیخه الفقیه، ص۵۵، همراه ج۴ فقیه.
۶ - عدم اعتقاد به امامت امام کاظمابوبصیر مرادی، همان‌طور که شعیب عقرقوفی اظهار داشته است، [۲۶]
کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
وفات امام صادق (علیه‌السلام) را درک کرده است، ولی گزارش صریحی در مورد موضع‌گیری او در قبال فطحیه دیده نمی‌شود. روایت عقرقوفی حاکی است که ابوبصیر مرادی به امامت امام کاظم (علیه‌السلام) باور نداشته است، [۲۷]
کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۷۲، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
[۲۸]
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، ج۱۰، ص۲۵، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق.
و گفتار ابن غضائری، رجال‌شناس اثناعشری اشارت دارد که مذهب وی مستقیم نبوده است. [۲۹]
علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۷ - رابطۀ ابوبصیر با امام کاظمدر مورد رابطۀ او با امام کاظم (علیه‌السلام)، اگرچه طوسی در الفهرست و رجال او را در زمرۀ اصحاب آن حضرت آورده است، ولی این نکته در کلام برقی، کشی و نجاشی تأیید نشده و در اسانید روایات نیز روایت او از امام کاظم (علیه‌السلام) به اثبات نرسیده است. ۸ - گرایش مذهبی ابوبصیراگر شواهد پراکندۀ یاد شده را در کنار روایات ستایش‌آمیز فطحیان دربارۀ ابوبصیر مرادی قرار دهیم، به نتیجه‌گیری دربارۀ گرایش مذهبی ابوبصیر مرادی کمک خواهد کرد. ۸.۱ - دلایل گرایش به فطحیهاز آن جمله باید به روایتی به نقل از علی بن اسباط فطحی اشاره کرد که در آن نام ابوبصیر مرادی در شمار چند تن از اصحاب امامان باقر و صادق (علیه‌السلام) یاد شده و در انتخاب شخصیت‌ها تأثیر دیدگاه فطحی احساس می‌شود. [۳۲]
کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۹-۱۰، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
در روایتی دیگر از طریق علی بن اسباط، ابوبصیر مرادی یکی از چهار تن دانسته شده که در حیات و ممات، زینت و آبروی اهل بیت بوده، از مصادیق قوّامون به قسط، سابقون و مقرّبون شمرده می‌شدند. در روایت دیگر نیز از طریق علی بن اسباط و علی بن حدید فطحی، ابوبصیر مرادی در عداد چهار تن اوتاد زمین و اعلام دین محسوب شده است. ۸.۲ - از دیدگاه منابع غیرفطحیاما از دیدگاه منابع غیرفطحی در بادی امر باید به روایات پراکنده‌ای توجه کرد که کشی نقل کرده و این در حالی است که خود در تمییز ابوبصیر‌ها (دست کم براساس نسخۀ موجود از کتاب وی) به شدت دچار خلط بوده است. کشی علاوه بر روایات علی بن اسباط و علی بن حدید فطحی. دو روایت دیگر نقل کرده که در آن‌ها ابوبصیر مرادی یکی از چهار تن «مخبتین» مژده‌ور به بهشت و نیز از احیاکنندگان حدیث اهل حدیث (علیه‌السلام) و امانتداران حلال و حرام خداوند دانسته شده است. با توجه به قراین مختلف، ازجمله وجود روایتی دیگر با همین مضمون [۴۰]
کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، ج۱، ص۱۳۶، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش.
که در آن نام ابوبصیر (بدون قید) آمده است، می‌توان گفتۀ کشی را درست دانست، با این احتمال که قید «لیث مرادی» و «لیث بن بختری مرادی» در روایت پیشین از افزوده‌های بعدی بوده باشد. کشی همچنین یادآور شده که بعضی در شمار ۶ تن «اصحاب اجماع» از یاران امام باقر و امام صادق (علیه‌السلام) به جای ابوبصیر اسدی، ابوبصیر مرادی را قرار داده‌اند. ۸.۳ - از دیدگاه ابن غضائریاز دیگر رجال‌شناسان امامیه ابن غضائری ضمن این‌که مذهب او را مورد طعن دانسته، یادآور شده است که اعتبار روایی او مورد طعن نیست [۴۲]
علامۀ حلی، حسن بن یوسف، ، رجال، ج۱، ص۱۳۷ نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
و نجاشی در شرح احوال وی هم در گرایش مذهبی و هم در اعتبار رجالی او سکوت کرده است. [۴۳]
علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
۹ - آثار و تألیفاتتنها اثر یاد شده از ابوبصیر مرادی کتابی در مسائل فقهی است که بیشتر به روایت ابن فضال فطحی از ابوجمیله مفضل بن صالح از وی شهرت داشته است. [۴۴]
علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ج۱، ص۱۳۷، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م.
این کتاب در سطح محدودی مورد استفادۀ محدثان چون برقی در المحاسن، کلینی در الکافی ابن بابویه در فقیه [۵۰]
ابن بابویه، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۲۷۴، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق
، طوسی در تهذیب و همو در الاستبصار قرار گرفته و آنگونه که از موارد نقل بر می‌آید، مشتمل بر پاسخ‌های امام صادق (علیه‌السلام) به سؤالات ابوبصیر مرادی است.۱۰ - منابع اطلاعات بیشتربراى اطلاع بیشتر درباره او به این منابع مراجعه کنید: [۵۴]
نجف، محمدطه، اتقان المقال، ص ۱۱۱.
[۵۵]
سجاد، محمدحسین، احسن التراجم، ج ۲، ص ۳۹-۴۲.
[۵۷]
حسن‌زاده آملی، حسن، اضبط المقال، ص ۵۳۹.
[۵۹]
تبریزی، علی، بهجة الآمال، ج ۶، ص ۱۳۶.
[۶۰]
صدر، حسن، تأسیس الشیعه، ص ۴۰۹.
[۶۱]
قمی، عباس، تتمة المنتهی، ص ۱۷۲.
[۶۴]
ساروی، محمدعلی، توضیح الاشتباه، ص ۲۵۶.
[۸۱]
قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج ۵، ص ۸۷.
[۸۲]
قهپایی، عنایت‌الله، مجمع الرجال، ج ۵، ص ۸۲.
[۸۴]
تجلیل تبریزی، ابوطالب، معجم الثقات، ص ۹۸.
[۹۰]
قمی، عباس، هدیة الاحباب، ص ۵.
[۹۱]
شیخ بهائی، محمد بن حسین، الوجیزة فی علم الدرایه، ص ۶۴.
۱۱ - فهرست منابع(۱) ابن بابویه، محمد بن علی، فقیه من لایحضره الفقیه، به کوشش حس موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۶ق. (۲) ابن بابویه، محمد بن علی، «مشیخه الفقیه»، همراه ج۴ فقیه. (۳) ابن ندیم، الفهرست. (۴) برقی، احمد بن محمد، الرجال، تهران، ۱۳۴۲ش. (۵) برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال‌الدین محدث، قم، ۱۳۷۱ق. (۶) طوسی، محمد بن حسن، الاستبصار، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق. (۷) طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، به کوشش حسن موسوی خرسان، تهران، ۱۳۹۰ق. (۸) طوسی، محمد بن حسن، رجال، به کوشش محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۹) طوسی، محمد بن حسن، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانۀ مرتضویه. (۱۰) علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، نجف، ۱۳۸۱ق/۱۹۶۱م. (۱۱) فخار بن معد موسوی، ایمان ابی‌طالب، به کوشش محمد بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۴ق/۱۹۶۵م. (۱۲) کشی، محمد، معرفه الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، ۱۳۴۸ش. (۱۳) کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، ۱۳۸۸ق. (۱۴) مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/۱۹۸۳م. (۱۵) مفید، محمد بن محمد، الاختصاص، به کوشش علی‌اکبر غفاری، قم، جماعه المدرسین. (۱۶) مفید، محمد بن محمد، المقنعه، تهران، ۱۲۷۶ق. (۱۷) نجاشی، احمد بن علی، رجال، به کوشش موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق. ۱۲ - پانویس۱۳ - منبعدائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوبصیر»،ج۵، ص۱۹۷۳. سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اصحاب اجماع (قسمت اول)»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۱۱/۲۳. |